W Zachęcie otwarto wystawę Natalii Romik "Kryjówki. Architektura przetrwania"

W lwowskiej kamienicy pod podłogą, w kanałach, w wydrążonym pniu drzewa na Podkarpaciu, w trudno dostępnych jaskiniach znajdowały się kryjówki, w których znajdowali schronienie Żydzi w czasie Holokaustu. Wystawa w Romik w warszawskiej Zachęcie jest poświęcona tej „architekturze przetrwania”.

Wystawa Natalii Romik w Zachęcie-Narodowej Galerii Sztuki otwarta w czwartek 31 marca jest artystycznym hołdem dla kryjówek budowanych i użytkowanych przez Żydów w czasie Holokaustu.

W Zagładzie zginęło około 6 milionów Żydów, z czego połowę stanowili Żydzi polscy. Szacuje się, że podczas II wojny światowej w okupowanej Polsce przeżyło w ukryciu po tzw. aryjskiej stronie około 50 tys. Żydów. Kolejne 80 tys. przeżyło w obozach koncentracyjnych, a pomiędzy 170 a 180 tys. — na terytorium Związku Radzieckiego. W sumie wojnę przeżyło pomiędzy 250 tys. a 350 tys. polskich Żydów, czyli około 10% procent żydowskiej populacji przedwojennej Polski. 

Część ukrywających się po „aryjskiej stronie” ocalała dzięki niesionej im, i bezinteresownie, i za opłatą, pomocy. Zaprezentowane na wystawie kryjówki prześladowanej ludności żydowskiej powstały w czasie II wojny światowej. Stanowią świadectwo determinacji, odwagi i kreatywności użytkowników, którzy musieli zabezpieczyć podstawowe potrzeby związane z podtrzymywaniem życia — czasem przez wiele lat — z wykorzystaniem minimalnych środków, bez możliwości radykalnej zmiany dostępnej im przestrzeni. 

Kryjówki często tworzone były ad hoc, z potrzeby chwili, w miejscach do tego pierwotnie nieprzystosowanych. Strychy, piwnice, jaskinie, drzewa czy nawet groby zyskiwały zupełnie nową funkcję, której warunkiem było utrzymanie pozoru ich dotychczasowej formy — aby zapewnić skuteczną ochronę, strych musiał wyglądać jak zwykły strych, a drzewo jak zwykłe drzewo. Tą tymczasową architekturę, która powstawała przy użyciu prymitywnych narzędzi w bardzo ciężkich warunkach, cechowała jednak niezwykła różnorodność.

W salach wystawowych Zachęty zaprezentowane zostaną lustrzane odlewy dziewięciu kryjówek z terenów Polski i dzisiejszej Ukrainy. Formom rzeźbiarskim będzie towarzyszyć wystawa prezentująca efekty interdyscyplinarnych badań wspieranych przez zespół antropolożek, historyczek, archeologów i miejskich odkrywców. 

Tragiczna historia Zagłady jest punktem wyjścia do uniwersalnej refleksji na temat metod przetrwania w sytuacji egzystencjalnego zagrożenia, ich cielesnego, społecznego i architektonicznego wymiaru. Instalacja Romik stanowi wyraz hołdu dla codziennego trudu ukrywanych i tych, co ich ukrywali, ich pomysłowości, solidarności, woli życia, często pomijanych w tradycji upamiętnień heroicznych, które fetują głównie bohaterów i przywódców. Problematyzuje również temat upamiętniania niewidzialnej architektury, która jest przecież istotnym świadectwem historycznym. Jednocześnie modele kryjówek konotują miejsce ludzkiego odosobnienia. Mogą być też odczytywane w szerszej perspektywie egzystencjalnej, np. tragedii uchodźców i dawania im schronienia w trakcie migracji czy prześladowań w krajach zagrożonych konfliktami militarnymi. Projekt wpisuje się w szerszy trend refleksji nad poznawczym potencjałem architektury i sztuki, wykorzystując ją do podjęcia namysłu nad wspólnotą zawiązywaną w sytuacji zagrożenia — czy to o charakterze politycznym, ekonomicznym czy klimatycznym.

Natalia Romik 

Kryjówki. Architektura przetrwania

Zachęta — Narodowa Galeria Sztuki: 31.03–17.07.2022

TRAFO Trafostacja Sztuki w Szczecinie: 4.08–6.11.2022

kuratorzy: Stanisław Ruksza, Kuba Szreder

współpraca naukowa: Aleksandra Janus

producenci: Michał Kubiak i Anna Muszyńska (Zachęta), Andrzej Witczak (TRAFO Trafostacja Sztuki)

współpraca: Julia Leopold i Aleksandra Zientecka (Zachęta), Taras Nazaruk i Maryana Mazurak (Centre for Urban History of East-Central Europe we Lwowie)

opracowanie graficzne: Piotr Jakoweńko (Senna Kolektyw)

architektura wystawy: Sebastian Kucharuk (Senna Kolektyw)

koordynacja: współpraca przy wykonaniu modeli i form rzeźbiarskich: Agnieszka Szreder, Rafał Żwirek, Oleksii Konoshenko

srebrzenie form rzeźbiarskich: Pracownia Konserwacji Zabytków — Piotr Pelc

przygotowanie skanów i modeli 3D: ArchiTube

reżyser filmów dokumentalnych: Peter Prestel

Podobał się artykuł? Podziel się!